Βυζάντιο-Βενετοκρατία
Η ιστορία της Τήνου: Βυζάντιο και Βενετοκρατία
Τα ιστορικά και αρχαιολογικά τεκμήρια για την Τήνο από τον 4ο ως τον 11ο αιώνα μ.Χ. είναι φτωχά και επιτρέπουν μια αδρή μόνο σκιαγράφηση των κυριότερων χαρακτηριστικών της περιόδου. Το τέλος της ύστερης αρχαιότητας και η απαρχή των μεσαιωνικών χρόνων σημαδεύεται από την υποχώρηση της επιρροής της κεντρικής διοίκησης στην επαρχία, και αυτό παρά τη μεταφορά του διοικητικού κέντρου της αυτοκρατορίας από την Ρώμη στην Κωνσταντινούπολη. Στους επόμενους αιώνες, το νησί μαστίζεται από βαρβαρικές και πειρατικές επιδρομές, εμμένουσες επιδημίες, καταστροφικούς σεισμούς και μεγάλες εκρήξεις ηφαιστείων (Θήρα 557 μ.Χ. και 740 μ.Χ.) που θα οδηγήσουν σε δημογραφικό και οικονομικό μαρασμό και μετακίνηση των κύριων οικισμών από τα παράλια στην ενδοχώρα. Το Εξώμβουργο, μετά την καταστροφή του Άστεως και του ιερού των Κιονίων, θα γίνει για ακόμη μια φορά πρωτεύουσα και κυριότερος οικισμός του νησιού λόγω της ασφαλούς και οχυρής θέσης του, ενώ την ίδια περίοδο ο Χριστιανισμός -που έχει γίνει γνωστός ήδη από τον 2ο μ.Χ. αιώνα- εδραιώνεται γρήγορα, με την Τήνο να οργανώνεται σε ξεχωριστή επισκοπή, η έδρα της οποίας (ο επισκοπικός ναός των αγίων Θεοδώρων) εντοπίζεται στις δυτικές παρυφές του Εξώμβουργου στο σημερινό χωριό Ξινάρα. Εξάλλου, στη μακρά αυτή περίοδο ανασφάλειας εντοπίζεται και η ίδρυση πολλών από τους κυριότερους οικισμούς της ενδοχώρας του νησιού που υπάρχουν ακόμα, όπως η Καρυά, ο Τριπόταμος, το Σκλαβοχωριό, το Αγάπη, ο Πύργος και πολλά άλλα.
Η Δ΄ Σταυροφορία, με τις δραματικές επιπτώσεις της σε όλο τον Ελλαδικό χώρο, θα ανασύρει και την Τήνο από το ημίφως στο προσκήνιο της Ιστορίας. Μετά την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους το 1204, το νησί περιέρχεται στη νέα Λατινική αυτοκρατορία της Κωνσταντινούπολης, και το 1207 κυριεύεται από τους Βενετούς αδελφούς Ανδρέα και Ιερεμία Γκίζι, ουσιαστικά για λογαριασμό τους, αλλά τυπικά στο όνομα του Λατίνου αυτοκράτορα Ερρίκου της Φλάνδρας. Ο Ανδρέας Γκίζι θα ορίσει ως πρωτεύουσα του φεουδαρχικού κρατιδίου του (που περιελάμβανε αρχικά και τη Μύκονο) το ισχυρό κάστρο της Αγίας Ελένης στην κορυφή του Εξώμβουργου, τις οχυρώσεις του οποίου θα συντηρήσει και θα ενισχύσει. Στην εξουσία θα τον διαδεχτούν οι απόγονοί του, οι οποίοι θα διοικήσουν την Τήνο (και τις υπόλοιπες αυξομειούμενες φεουδαρχικές κτήσεις τους) ως το 1390 οπότε και θα πεθάνει άκληρος ο τελευταίος διάδοχος της δυναστείας Γεώργιος ΙΙΙ. Μετά το θάνατό του, το νησί περιέρχεται -με τη σύμφωνη γνώμη των κατοίκων του- απευθείας στη διοίκηση της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας της Βενετίας, που θα το ενσωματώσει στο τεράστιο ναυτικό κράτος της και θα αναλάβει πλέον την άμυνά του. Το σημαντικότερο κληροδότημα της Γκιζοκρατίας στη ζωή του νησιού τους επόμενους αιώνες, υπήρξε η εδραίωση της ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας στην Τήνο. Το καθολικό δόγμα έκτοτε πρεσβεύεται από ένα σημαντικό κομμάτι του πληθυσμού (κυρίως στα Κάτω Μέρη του νησιού), και οι Τηνιακοί αποτελούν σήμερα μια από τις πιο ακμαίες καθολικές κοινότητες στην Ελλάδα.
Η Βενετική διοίκηση στην Τήνο θα αποδειχθεί μακραίωνη και θα διαμορφώσει σε σημαντικό βαθμό τις οικονομικές κοινωνικές και πολιτισμικές ιδιαιτερότητες του νησιού στους επόμενους αιώνες. Ο οθωμανικός στόλος στα πλαίσια των βενετοτουρκικών πολέμων του 16ου και 17ου αιώνα, έκανε πολυάριθμες απόπειρες για την κατάληψη του νησιού με μόνη επιτυχία αυτή στα 1537 όταν ο περιβόητος Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσσα κατάφερε πρόσκαιρα να την κυριεύσει για λογαριασμό του σουλτάνου, αλλά εκδιώχθηκε γρήγορα από την τοπική φρουρά και τους κατοίκους. Οι συνεχείς απόπειρες του οθωμανικού στόλου προσέκρουαν στην αποφασιστικότητα των Τηνίων, και (κυρίως) στο απόρθητο τείχος του Κάστρου και έτσι η Τήνος θα παραμείνει μια Βενετική σφήνα στην καρδιά μιας οθωμανικής θάλασσας, ορμητήριο των Βενετικων εξορμήσεων στο Αιγαίο και καταφύγιο των καταδιωκόμενων χριστιανών, μέχρι και την αυγή του 18ου αιώνα!
